مقاله پیشرو در موضوع اهمیت رسانه و فضای مجازی و تأثیر آن بر تربیت کودک نگاشته شده است. در عصر انفجار اطلاعات، رسانه دیگر تنها یک ابزار ارتباطی نیست؛ بلکه شکل‌دهنده‌ی جهان‌بینی، سبک زندگی، ارزش‌ها و حتی ایمان و اخلاق است. کودکان، این گل‌های نورسِ بوستان انسانیت، در اولین تماس‌هایشان با رسانه، نه‌تنها سرگرمی می‌جویند، بلکه ناخودآگاه شخصیت می‌سازند و به‌مرورزمان و بر اساس اهداف محتوای برنامه‌های دنیای مجازی شخصیتشان شکل می‌گیرد.
در این مقاله سعی شده این اهمیت را برای خانواده‌هایی که به دنبال جهت‌دهی صحیح فرزندانشان و قرارگرفتن آنها بر مسیر برنامه خداوند و شریعت اسلام هستند روشن سازد.
هادی ابراهیمی
1- جایگاه تربیت کودک در اسلام
قرآن به والدین تأکید می‌کند که فرزندان را به نیکی تربیت‌کرده و امانت‌های الهی را به بهترین وجه ممکن در مسیر خیر قرار دهند.
وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا. 132طه (خانواده ات را به نماز امر کن و خودت بر نماز خواندن استوار باش.) نماز که از مهمترین وسایل تربیتی است باید به صورت مداوم به آن امر شود و خود والدین بر خواندن آن صبر کنند تا تربیت فرزندشان در خطر نیفتد.
همچنین خداوندی که تأمین مایحتاج ضروری فرزندان را واجب قرار داده، نسبت به تربیت اخلاقی و معنوی آنها حساسیت بیشتری دارد و والدین را به‌عنوان مسئول خانواده و ناظر بر آنها قرار داده و باید پاسخگوی این امانت‌ها باشند.
غفلت و بی‌توجهی والدین در دنیای معاصر به‌گونه‌ای است که بلافاصله تأثیر مخرب خود را بر فرزندان گذاشته و جای خالی تربیتی آنان را با افکار و الگوهای نامناسب به‌راحتی پر می‌کند.
2- ضرورت باز تعریف رسانه
رسانه و دنیای مجازی در حقیقت باید تعریفی در خور خود داشته باشند و نه فراتر و نه کمتر از آن.
رسانه هیچگاه جای دنیای واقعی را پر نمی‌کند و نباید جای این دو را هیچگاه عوض کنیم و اجازه دهیم فضای رسانه برای دنیای واقعی ما به‌نوعی مسیر را مشخص کند و در تصمیم‌گیری‌های اساسی روزانه ما تأثیر بگذارد.
در نتیجه رسانه و فضای مجازی، منظومه‌ای گسترده از ابزارها، بسترها و محیط‌های ارتباطی و دیجیتالی هستند که امکان تولید، انتشار، تبادل و دریافت پیام را به‌صورت هم‌زمان و بی‌مرز فراهم می‌کنند؛ این منظومه، علاوه بر انتقال اطلاعات، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی هویت فردی و اجتماعی، تربیت اخلاقی و دینی، و ساختاردهی به افکار و سبک زندگی انسان معاصر ایفا می‌کند.
متأسفانه، به علت بی‌توجهی به این مقوله امت اسلامی و به طور ویژه جوانان بخشی از هویت اسلامی خود را از دست دادند و این در نتیجه غفلت از نقش واقعی رسانه و اهداف گردانندگان آن است.
بسیاری اوقات در یک فیلم یا انیمیشن تنها در یک‌لحظه، سخنی یا عملی وجود دارد که با مفاهیم اسلامی و ارزش‌های اخلاقی در تضاد است؛ ولی متأسفانه با تکرار مکرر این موضوع در دنیای رسانه و فضای مجازی ذهن ما آن را به‌صورت طبیعی قبول کرده و تسلیم آن می‌شود و در نهایت آن را به‌عنوان ارزشی واقعی می‌پذیرد. بسیاری از انحرافات اخلاقی و عقیدتی به همین صورت شکل‌گرفته‌اند.
3- رسانه، تکرار و تاثیر آن بر ذهن کودک
کودک در سال‌های ابتدایی زندگی، قدرت تشخیص کامل بین واقعیت و تخیل را ندارد. رسانه‌ها به‌ویژه تلویزیون، اینترنت و بازی‌های دیجیتال از طریق تصاویر متحرک، صداهای جذاب، موسیقی و شخصیت‌های دوست‌داشتنی، ذهن کودک را تسخیر می‌کنند. در این سن، ذهن کودک مانند لوحی سفید است که هر تکرار رسانه‌ای، اثری ماندگار بر آن باقی می‌گذارد.
پیام‌های رسانه‌ای به‌جای عبور از فیلتر عقل، مستقیماً به ناحیه عاطفی و ناهشیار ذهن کودک می‌رسند؛ و اینجاست که تکرار، خطرناک یا سازنده می‌شود.
تکرار یکی از عوامل شکل‌گیری شخصیت است که بارها در قران موردتأکید قرار گرفته و یکی از اسباب قدرتمند تربیتی است.
در رسانه‌ها نیز، تکرار یکی از قوی‌ترین ابزارهای یادگیری و تأثیرگذاری است. این تکرار می‌تواند
عادت ایجاد کند: مثلاً کودک هر روز بدون غذاخوردن نمی‌تواند کارتون خاصی را از دست بدهد
باورها را بسازد: مثلاً با دیدن مداوم شخصیت‌های بدون حجاب، بی‌حجابی را امری عادی تلقی کند
حساسیت‌زدایی کند: مثلاً تماشای مکرر خشونت یا شوخی‌های غیراخلاقی باعث بی‌تفاوتی رفتاری شود
اگر محتوا ارزشی و تربیتی باشد، تکرار می‌تواند تقویت‌کننده ایمان و اخلاق باشد. اما اگر محتوای فاسد یا ضدارزش‌های حقیقی و اسلامی باشد، تکرار، عامل مؤثر تخریب خواهد بود.
البته باید بدانیم در دنیای مجازی لازم نیست محتوایی که مشکل دارد به‌صورت آشکار مشخص باشد؛ بلکه کافی است مساله ای اگرچه کوچک باشد را به واسطه تکرار در ذهن کودک مسلمان وارد کنند و پس از مدتی این‌چنین محتوایی مقدمه‌ای برای آسیب‌های بزرگ‌تر می‌شود.
4- نقش والدین در آگاه سازی فرزندان
*نظارت آگاهانه
والدین باید از محتوایی که فرزندانشان مصرف می‌کنند باخبر باشند و هم‌نشین رسانه‌ای فرزندان خود باشند، نه فقط ناظرو یا تأمین‌کننده وسایل دنیای مجازی.
*الگوسازی مثبت
اگر والدین وقت خود را در فضای مجازی می‌گذرانند، نمی‌توانند انتظار داشته باشند فرزندشان کتاب بخواند یا نماز اول وقت بخواند.
*جایگزین‌سازی هوشمندانه
بجای حذف مطلق رسانه، باید محتوای اسلامی، بازی‌های فکری، قصه‌های قرآنی و برنامه‌های تعلیمی جذاب جایگزین شوند.
*آموزش سواد رسانه‌ای
کودک باید بیاموزد که:
هرچه در رسانه دیده می‌شود، حقیقت نیست؛ “
“فضای مجازی، واقعیت زندگی نیست؛
“حفظ حریم شخصی، واجب اخلاقی و دینی است.
“رسانه می‌تواند هم امید و هم نامیدی را به تو تلقین کند.
“رسانه حقیقت را دروغ و راست‌گو را دروغگو نشان داده و ظالم را مظلوم معرفی می‌کند.
*قانون سازی برای کنترل رسانه
روزانه حداکثر ۱ ساعت استفاده از دستگاه‌های دیجیتال همانند گوشی مجاز است.
استفاده از رسانه‌ها تنها در حضور والدین یا مربی باشد.
دسترسی به برنامه‌ها و بازی‌های تأیید شده و دارای محتوای اسلامی باشد.
پس از استفاده، کودک باید درباره آنچه دیده و یاد گرفته است، صحبت کند.
در صورت مشاهده محتوای نامناسب، باید فوراً به والدین اطلاع دهد.
5- نکات کلیدی در فهم دنیای رسانه و فضای مجازی:
بی‌مرزی: در فضای مجازی، مرزهای سنتی جغرافیا، فرهنگ، زمان و حتی سن ازمیان‌رفته است. این همان اهمیت طبقه‌بندی سنی محتواهای مختلف رسانه‌ای است.
دوسویه بودن: رسانه‌های سنتی معمولاً یک‌طرفه بودند، اما رسانه‌های نوین تعاملی‌اند.
سرعت انتشار: یک پیام می‌تواند در عرض چند ثانیه میلیون‌ها مخاطب پیدا کند.
تأثیر عمیق بر ناخودآگاه: رسانه‌ها به‌طور مستقیم بر افکار، احساسات و انتخاب‌ها تأثیر می‌گذارند، به‌ویژه در کودکان.
ضرورت هدایت‌پذیری: بدون چارچوب ارزشی و تربیتی، این فضا می‌تواند هویت‌ها را دچار فروپاشی کند.
باتلاق رنگین بودن: رسانه همانند باتلاق رنگینی عمل می‌کند که ظاهری زیبا اما نابودکننده است. به‌تدریج انسان را از دنیای حقیقی دور کرده و او را به واسطه آرزوهای دست‌نیافتنی و غیرعقلانی در ورطه ناامیدی قرار می‌دهد.
راهکار کاربردی برای استفاده صحیح از فضای مجازی در تربیت کودکان
۱– الگوی درست بودن
کودکان از رفتار والدین یاد می‌گیرند. اگر والدین خودشان استفاده معتدل، هدفمند و محترمانه از فضای مجازی داشته باشند، بچه‌ها هم از آن الگو می‌گیرند.
۲– تعیین زمان و چارچوب مشخص
استفاده از تایمر یا برنامه‌ریزی روزانه (مثلاً ۱ ساعت در روز)
داشتن زمان‌های بدون موبایل (مثل موقع غذاخوردن، خواب یا مهمانی‌ها و مخصوصاً هنگام مطالعه و عبادت)
به یاد داشته باشیم هیچگاه نبود رسانه به فرزندان ما آسیب وارد نکرده؛ اما همیشه دردسترس‌بودن آن در بیشتر اوقات به ضرر و زیان منجر شده است.
۳– نصب و استفاده از ابزارهای نظارتی و کنترل والدین
استفاده از اپلیکیشن‌های به‌روز کمک می‌کند بدانید فرزندتان به چه چیزهایی دسترسی دارد و چقدر زمان صرف می‌کند. اگر به فرزندتان اطمینان کامل دارید و یا می‌خواهید او را تربیت کنید می‌توانید چنین کاری نکنید؛ اما باید بسیار مواظب باشید چرا که رهاکردن فرزندان با فضای مجازی قبل از آموزش قوی و به‌دست‌آوردن مهارت‌ها عملی نادرست است.
۴– همراهی و گفتگو با کودک
به‌جای ممنوع کردن، با کودک وارد گفتگو شوید:
*از او بپرسید چه می‌بیند؟
*چه چیزهایی دوست دارد؟
*چیزی او را ناراحت کرده؟
این باعث اعتماد متقابل و فضای باز برای تربیت بهتر می‌شود.
همچنین مربیان می‌توانند از چنین روشی در تربیت دانش‌آموزان استفاده کنند.
نکته: ممنوع کردن در بعضی‌اوقات لازم است و باید حتماً فضای مجازی را از او گرفت و به‌شدت او را تنبیه کرد و این هنگامی است که فرزند ما به‌هیچ‌عنوان نمی‌تواند از ضررهای فضای مجازی خود را برهاند و هر لحظه به سمت گرفتار شدن در دنیای مجازی و ازدست‌دادن اراده و گرفتن تصمیمات صحیح کاملاً محروم شده و خود و شخصیت خود را به دست دنیای رسانه داده است.
۵– تشویق به تولید محتوا، نه فقط مصرف آن
مثلاً به‌جای فقط تماشای ویدئو، از او بخواهید:
نقاشی دیجیتال بکشد
ویدئویی آموزشی بسازد
درباره علاقه‌اش مطلبی بنویسد یا ارائه‌ای آماده کند
او را تشویق کنید که از این امکانات در جهت دعوت بسوی خدا و انتشار مطالب خوب استفاده کند.
۶– آموزش سواد رسانه‌ای
به کودکان در خانه و مسجد و مدرسه یاد بدهیم:
همه چیز در اینترنت واقعی نیست
هر چیزی را نباید باور کند
مراقب اطلاعات شخصی‌اش باشد
به‌شدت از جاسوسی و سرک‌کشیدن در فضای شخصی دیگران دوری کند.
۷– توازن بین فضای واقعی و مجازی
کودک باید فرصت بازی، تعامل با دوستان واقعی، ورزش و طبیعت‌گردی را هم داشته باشد. فضای مجازی نباید جای همه چیز را بگیرد.
خانواده، مسجد و مدرسه باید در کنار رسانه، نقش تربیتی خود را ایفا کنند تا هویت اسلامی کودکان حفظ شود.
تاحدامکان باید دسترسی کودکان به رسانه‌های دیجیتال و دنیای مجازی تحت کنترل باشد و آموزش‌های اخلاقی مرتبط با آن داده شود.
نتیجه‌گیری
باوجود جنبه‌های مثبت و منفی دنیای مجازی و همچنین فراگیرشدن این مساله اما باید فراموش نکنیم که وابستگی شدید به دنیای مجازی درهرصورت خطرناک است و اگر به‌خاطر این فضای غیرحقیقی از مطالعه دور بشویم به‌شدت به ما آسیب وارد می‌شود و هیچگاه اطلاعاتی که به واسطه کتاب به ما می‌رسد از رسانه به دست نمی‌اید.
پس در نتیجه رسانه نه خوب است نه بد؛ آنچه آن را خوب یا بد می‌کند، چگونگی استفاده، نیت و هدایت ماست. رسانه اگر در چارچوب ایمان و اخلاق اسلامی به کار رود، نه‌تنها تهدید نیست، بلکه پلی است به‌سوی رشد. اما اگر رها شود، فطرت پاک کودک را با تاریکی و انحراف پر خواهد کرد.
