بازی از دیدگاه اسلام

بسم‌الله الرحمن الرحیم

بازی و سرگرمی از منظر اسلام

بستری برای رشد و نشاط با رعایت چارچوب‌ها

دین مبین اسلام، به عنوان یک نظام جامع زندگی، به تمامی ابعاد وجودی انسان توجه دارد. در این میان، مسئله بازی و تفریح نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اسلام، بازی و سرگرمی‌های سالم را نه تنها مجاز می‌شمارد، بلکه آن را به عنوان ابزاری برای رشد جسمی، ذهنی و اجتماعی انسان، به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، مورد تأکید قرار می‌دهد. سیره پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) نیز مملو از نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد ایشان با کودکان بازی می‌کردند و به نشاط و سرور آنان اهمیت می‌دادند. این امر گواهی بر جایگاه رفیع بازی در تربیت و تکامل فردی از دیدگاه اسلام است.

با این حال، این نگرش مثبت به بازی و تفریح، با در نظر گرفتن چارچوب‌ها و اصولی همراه است که تضمین می‌کند این سرگرمی‌ها در راستای ارزش‌های اخلاقی و اعتقادی اسلام باشند و از هرگونه اثر منفی بر فرد و جامعه جلوگیری کنند. در ادامه، به بررسی دقیق‌تر دیدگاه اسلام پیرامون بازی و معیارهای حلال بودن آن می‌پردازیم.

بازی در مسیر رشد و تعالی

اسلام، بازی را به عنوان یک ضرورت برای رشد همه‌جانبه انسان می‌نگرد:

رشد جسمی و روانی: بازی‌های فعال و پرتحرک، به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، نقش بسزایی در تقویت قوای جسمانی، افزایش انرژی، بهبود هماهنگی اعضای بدن و پیشگیری از کم‌تحرکی دارند. از سوی دیگر، بازی‌های شاد و مفرح می‌توانند به کاهش استرس، ایجاد نشاط و بهبود خلق و خو کمک کنند.

رشد ذهنی و شناختی: بازی‌های فکری، حل معما، و بازی‌هایی که نیازمند برنامه‌ریزی و تفکر استراتژیک هستند، به تقویت قدرت استدلال، حل مسئله، خلاقیت و حافظه کمک می‌کنند. این مهارت‌ها در مراحل مختلف زندگی و تحصیل، نقش بسزایی در موفقیت فرد ایفا می‌کنند.

رشد اجتماعی و عاطفی: بازی‌های گروهی، فرصتی برای تعامل با دیگران، یادگیری مهارت‌های ارتباطی، همکاری، رعایت نوبت، احترام به قوانین و درک احساسات دیگران فراهم می‌کنند. این تعاملات، زمینه‌ساز شکل‌گیری روابط سالم اجتماعی و تقویت حس همدلی و همیاری در فرد می‌شوند.

ملاک‌های حلال بودن بازی‌ها در اسلام

اسلام برای بهره‌مندی صحیح و سازنده از بازی‌ها، مجموعه‌ای از معیارها و ضوابط را تعیین کرده است که رعایت آن‌ها ضروری است:

عدم مغایرت با اصول اخلاقی و اعتقادی: بازی‌ها نباید شامل هیچ گونه محتوایی باشند که با اصول اخلاقی و اعتقادی اسلام در تضاد باشد. ترویج خشونت بی‌دلیل، بی‌احترامی به مقدسات، تمسخر، دروغ، غیبت و سایر رفتارهای ناپسند، از مواردی است که یک بازی را از دایره جواز خارج می‌کند. همانطور که در قرآن کریم آمده است «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ» (مائده: ۲) (در کارهای نیک و پرهیزکاری همکاری کنید، و در گناه و ستم همکاری نکنید.)
پرهیز از قمار و شرط‌بندی: یکی از خطوط قرمز در مورد بازی‌ها از دیدگاه اسلام، وجود هرگونه قمار و شرط‌بندی است. قرآن کریم به صراحت قمار را از اعمال شیطانی و موجب فساد معرفی می‌کند «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ» (مائده: ۹۰) (شراب، قمار، بت‌ها و تیرهای قرعه، پلید و از عمل شیطان هستند، پس از آنها دوری کنید.) بازی‌هایی که بر اساس شانس و با هدف کسب مال از طریق برد و باخت طراحی شده‌اند، از نظر اسلام مردود هستند.
حفظ سلامت جسمی و روحی: بازی‌ها نباید به سلامت جسمی و روانی فرد آسیب وارد کنند. بازی‌هایی که خشونت افراطی را ترویج می‌کنند، باعث ایجاد اضطراب، استرس، اعتیاد یا کم‌تحرکی شدید می‌شوند، باید با احتیاط انتخاب شوند. قرآن کریم بر حفظ سلامت و دوری از هرگونه ضرر تأکید دارد «وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ» (بقره: ۱۹۵) (خود را با دستان خود به نابودی نیفکنید.)
رعایت عدالت و احترام به حقوق دیگران: بازی‌ها نباید منجر به ظلم، بی‌عدالتی، توهین یا نادیده گرفتن حقوق دیگران شوند. در بازی‌های گروهی، رعایت انصاف، پرهیز از تقلب و احترام متقابل بین بازیکنان از اهمیت بالایی برخوردار است. قرآن کریم به رعایت عدالت فرمان می‌دهد «اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ» (مائده: ۸) (عدالت را رعایت کنید که مقام تقوی نزدیک‌تر است.)
ایجاد تعادل با مسئولیت‌ها: بازی و سرگرمی نباید موجب غفلت از وظایف و مسئولیت‌های اصلی فرد، مانند نماز، تحصیل، کار و وظایف خانوادگی شود. اسلام بر ایجاد تعادل در تمامی امور زندگی تأکید دارد. قرآن کریم می‌فرماید «وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَهَ وَلَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا» (قصص: ۷۷) (در آنچه خدا به تو داده است، سرای آخرت را بجوی، و بهره‌ات را از دنیا فراموش نکن.)
ترویج ارزش‌های مثبت: بازی‌هایی که به تقویت مهارت‌های ذهنی، خلاقیت، همکاری، صبر، پشتکار و حل مسئله کمک می‌کنند و ارزش‌های مثبتی را ترویج می‌دهند، از نظر اسلام مطلوب تلقی می‌شوند.

نقش والدین و مربیان

والدین و مربیان در هدایت کودکان و نوجوانان به سوی بازی‌های سالم و سازنده، نقش بسیار مهمی بر عهده دارند. آن‌ها باید با آگاهی از ملاک‌های حلال بودن بازی‌ها در اسلام، محتوای سرگرمی‌های فرزندان خود را ارزیابی کرده و آن‌ها را به سمت فعالیت‌هایی سوق دهند که ضمن ایجاد نشاط و سرگرمی، به رشد و تعالی آن‌ها نیز کمک کند. ایجاد محیطی امن و فراهم کردن فرصت‌های مناسب برای بازی‌های واقعی و سالم، و همچنین نظارت آگاهانه بر استفاده از بازی‌های مجازی، از وظایف مهم والدین و مربیان در این زمینه است.

نتیجه

اسلام، بازی و تفریح را به عنوان یک نیاز فطری و ابزاری برای رشد و نشاط انسان می‌پذیرد و بر اهمیت آن در مراحل مختلف زندگی تأکید دارد. با این حال، این نگرش با در نظر گرفتن چارچوب‌های اخلاقی و شرعی همراه است. بازی‌ها باید سالم، سازنده، و عاری از هرگونه محتوای مضر و مغایر با ارزش‌های اسلامی باشند. رعایت اعتدال در پرداختن به بازی‌ها و عدم غفلت از مسئولیت‌های اصلی نیز از اصول اساسی در این زمینه است. با رعایت این معیارها، می‌توان از ظرفیت بالای بازی و سرگرمی در جهت تربیت نسلی سالم، خلاق، مسئولیت‌پذیر و بانشاط بهره‌مند شد.